„Svake noći sam snivao da sam anarhista, da se rvem s policajcima.“
Gavrilo Princip, pripadnik Mlade Bosne o vremenu uoči atentata u Sarajevu
Živimo u vremenu koje je začinjeno velikom količinom neistinitih, neproverenih informacija, dnevnopolitičkim žongliranjima istorijskim činjenicama, te bizarnim pokušajima da se uspostave nepostojeće veze između tih činjenica i nedavnih ratova na Balkanu.
Zvaničnu istoriju pišu pobednici, i u tom smislu nije čudo da su Gavrilo Princip i drugovi, čitava ta generacija pobunjene jugoslovenske omladine, od strane režimskih intelektualnih pasa stavljeni na stub srama i optuženi za izazivanje Prvog svetskog rata. I, danas, prilikom obeležavanja sto pete godine od atentata na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, svedoci smo plasiranja velike količine laži, kao i pokušaja vraćanja i iskorišćavanja revolucionarnih stavova atentatora, od strane režima u Srbiji, stavljajući ih u kontekst srpskog nacionalizma.
Prvi svetski rat bio je unutarimperijalistički sukob koji je odneo gotovo četrdeset miliona života. Tadašnja Bosna i Hercegovina nalazila se u najgoroj poziciji od svih južnoslovenskih zemalja pod austrougarskom vlašću, budući da je u njoj zločinački režim, u narodu poznatiji kao tamnica naroda, uz proboj kapitalizma, zadržao na snazi i feudalne odnose.
Tu je stasavala generacija čiji je pogled na svet izgrađen na mitu o Bogdanu Žerajiću, velikom poštovaocu anarhiste Petra Kropotkina, neuspešnom atentatoru na generala Marijana Varešanina, guvernera Bosne i Hercegovine na koga je Žerajić pucao u junu 1910. godine. „Poslednjim metkom ubio je sebe, dok je general ostao nepovređen. Policija je sa Žerajićevog leša otkinula glavu i zadržala je u policijskoj zbirci kao uzorak glave anarhiste, a trup je tajno sahranila. Omladina je pronašla njegov grob, posećivala ga, kitila cvećem i na njemu se zaklinjala da će raditi na ostvarivanju ideala slobode”, obaveštava nas literatura.
Treba biti svestan da je nacionalizam u tom periodu, kao nov fenomen, bio nedovoljno iskristalisan, te su nacionalne, verske i političke ideje, koje su suprotstavljene – koegzistirale. Tek u trenucima kada bi različite naklonosti dolazile u neposredan međusobni sukob, u svesti ljudi bi se pojavio problem izbora između njih. To važi i za pokret jugoslovenske revolucionarne i nacionalne omladine do 1914. godine.
Nesumnjivo ona je pre svega bila opredeljena za ujedinjenje Južnih Slovena, a i ideje socijalne pravde, federalizma, antiklerikalizma, antiparlamentarizma i anarhizma igrale su takođe primetnu ulogu u formiranju svesti tih mladih generacija u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, koje su se tada nalazile pod vlašću Austrougarske monarhije.
„Duh kojim su se ti dječaci opijali bila je fanatična borbena mržnja protiv autoriteta i tiranije – u školi, obitelji, na ulici, i protiv svake vlasti. Za omladinu je to bio smisao politike.“ piše Josip Horvat, istoričar i savremenik dešavanja, opisujući atmosferu koja je u to vreme vladala među pobunjenom omladinom u Zagrebu.
Mladobosanac Danilo Ilić, označen kao jedan od vodećih inspiratora i organizatora atentata, i kao takav osuđen na smrt i ubijen u februaru 1915. godine, do atentata se intenzivno bavio prevođenjem i izdavanjem revolucionarne, socijalističke i anarhističke literature. Pa je tako kao prvu knjigu u svojoj Biblioteci Oslobođenje, u Sarajevu 1913. godine štampao Parisku komunu i ideju države od Mihaila Bakunjina, a odmah zatim, kao drugi naslov u ediciji iste godine i Laž parlamentarizma istaknutog austrijskog anarhiste Pijera Ramija.
Samo je stvar slučaja što Nedeljko Čabrinović, uz Gavrila Principa glavni organizator atentata, nije ušao u istoriju kao tiranoubica – bomba koju je bacio na kola u kojima se nalazio Ferdinand, samo nekoliko trenutaka pre hitaca iz Principovog revolvera, odbila se i eksplodirala sa zakašnjenjem. Nedeljko je bio slovoslagač anarhosindikalističkog lista Komuna koji je u to vreme štampan u Beogradu. On se na suđenju nedvosmisleno izjasnio kao anarhista, govoreći o svojim vezama sa anarhistima i anarhosindikalistima u regionu, i objašnjavajući razvoj svojih stavova od nacionalizma, preko socijalizma do anarhizma.
Često se spekuliše o ulozi u atentatu jedne zakasnele macinijevske figure, srpskog pukovnika Dragomira Dimitrijevića – Apisa, i njegove organizacije Ujedinjenje ili smrt, poznatije pod nazivom Crna ruka. Osim nekoliko posrednih dokaza o kontaktima nekih ljudi iz njegovog okruženja sa mladobosancima, ne postoje nikakvi dokazi koji mogu potkrepiti tezu o njemu kao glavnom inspiratoru i organizatoru atentata.
Mnoštvo materijalnih dokaza i svedočenja savremenika, pokazuju da je atentat bio delo mladih idealista koji, u uslovima odsustva mogućnosti kolektivnog otpora represiji, u tradiciji anarhističke propagande delom, pribegavaju tiranoubistvu kao izrazu težnji Južnih Slovena za slobodom. Čak je i sam pravosudni sistem austrijske vladajuće klase našao da nije moguće dokazati direktnu umešanost državnog aparata Srbije u organizovanju atentata. Dapače, postoje tragovi koji pokazuju da srpska vladajuća garnitura nije bila upoznata sa detaljima atentata, ali da je, očekujući sličan potez, upozoravala Austrougarsku na takvu mogućnost. Stoga su krajnje neprimereni pokušaji uspostavljanja teze o delovanju mladobosanaca kao izvršilaca državne politike Srbije.
Istoriju danas interpretiraju protivnici vrednosti kakve su jedinstvo i sloboda. Upravo zato naša je dužnost da se borimo protiv njihove kriminalne interpretacije tako što ćemo zauzeti čvrst antimilitaristički i antiimperijalistički stav, kako bismo dali svoj doprinos u očuvanju sećanja na jednu generaciju kojoj nikada nisu dozvolili da se oslobodi do kraja.
Ko hoće da živi nek` mre,
Ko hoće da mre nek` živi !
Ко хоће да живи, нек мре,
Ко хоће да мре, нек живи
